Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan (Kırgız Cumhuriyeti), Özbekistan ve Türkiye’nin üye ülke olduğu ve Macaristan, Türkmenistan ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC)’nin ise gözlemci ülke olduğu Türk Devletleri Teşkilatı (çalışmanın bundan sonraki kısmında kısaca TDT olarak bahsedilecektir), 2022 yılında sahip olduğu 1,56 trilyon dolarlık GSYH, 174,1 milyonluk nüfus, 630,1 milyar doları ithalat, 558,1 milyar doları ihracat olmak üzere toplam 1,19 trilyon dolarlık mal dış ticaret değeri ile büyük bir ekonomik güç olma yolunda ilerlemektedir. Sekiz ülkenin oluşturduğu topluluk, 2022 yılında küresel nüfusun yüzde 2,2’sini, küresel üretimin (milli gelirin) yüzde 1,54’ünü, küresel ihracatın yüzde 2,3’ünü ve küresel ithalatın da yüzde 2,5’ini oluşturmuştur.

Özellikle pandemi döneminde küresel ticaretin ve tedarik zincirinin ne kadar önemli olduğu anlaşılmıştır. Aşılanma ile normale dönüş hızlanmış ve artan küresel talep ile birlikte dış ticaret yeniden canlanmıştır.  Bütün bu olumlu gelişmeler sonucunda, pandemi sonrası 2021 yılında küresel ekonomi ve dış ticaret baz etkisi ile birlikte “V” kelinde bir büyüme göstermiştir. Rusya’nın Ukrayna’yı işgali, küresel parasal genişleme sonucu ortaya çıkan enflasyon ise bütün bu olumlu gelişmeleri gölgede bırakmıştır. Başta tahıl, enerji ve sanayi üretimi olmak üzere birçok sektör bu gelişmelerden olumsuz etkilenmiş, hem iç hem dış tedarik zincirleri ise kesintiye uğramıştır. Bütün bunlara bir de 2020 yılını evde geçirmemize vesile olan virüsün yeni varyantlarının ortaya çıkması da eklenince tablo daha da olumsuz bir hal almıştır.   Yüksek enflasyon ve işsizlik riski ile karşılaşan birçok gelişmiş ülke artan iç talebi frenlemek için bu sefer de parasal daralmaya gitmiş bu politikanın sonucu olarak da politika faizlerini arttırmışlardır. IMF’nin 2023 yılı Nisan ayındaki Dünya Ekonomik Görünümü  (World Economic Outlook, WEO) raporundan da belirtildiği üzere dünya 2023 yılında, mali sektör kargaşası, yüksek enflasyon, Rusya'nın Ukrayna'yı işgalinin devam eden etkileri ve üç yıllık COVID nedeniyle görünüm belirsizliğini korumaktadır.

Bu gelişmeler ülkelerin ekonomik altyapısının kuvvetli olması, tedarik zincirlerinde eksik ve riskli halkaların tamamlaması ve gıda güvenliğinin temin edilmesi gerektiğini ortaya çıkarmıştır. Tedarik ve lojistikte ortaya çıkan aksaklıklar bölgesel ekonomik entegrasyonların önemini bir kes daha teyit etmiştir. İlk toplantısını 2011 yılında “Ekonomik ve Ticari İşbirliği” mottosu ile gerçekleştiren Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) en son ve 9. toplantısını ise “Türk Medeniyeti için Yeni Dönem: Ortak Kalkınma ve Refaha Doğru” temasıyla 2022 yılında Özbekistan’da yaptılar. Tarihi Zirve sırasında, Üye ve Gözlemci Devletlerin Liderleri Türk bütünleşmesine ve Türk Dünyası 2040 Vizyonuna güçlü bağlılığının altını çizdiler.

Günümüzde dış ticaretin ekonomik kalkınma üzerine olumlu etkisi olduğu gerçeği herkes tarafından kabul görmüştür. İhracatın mümkün olduğu kadar az oranda ithalata bağlı olması ve yeli sanayinin desteklenmesi özellikle Türkiye ve diğer üye devletlerin kalkınmaları için oldukça önemlidir. Bahsi geçen teşkilata üye ve gözlemci ülkelerden sadece Macaristan’ın kişi başına düşen milli gelir düzeyi yüksek gelirli ülke kriterine uymaktadır. Bu da Macaristan’ın 2004 yılından beri bir AB üyesi olmasından kaynaklanmaktadır.  Dünya Bankası verilerine göre, ülkeler içinde 18.463 dolar kişi başına düşen milli gelire sahip Macaristan dışında en yüksek gelire 12.500 dolar ile Türkmenistan sahip olurken, onu 11.432 dolar ile KKTC, 11.244 dolar ile Kazakistan ve 10.616 dolar ile Türkiye izlemektedir. Azerbaycan 7.737 dolara sahip iken, Kırgız cumhuriyeti 1.607 dolar, Özbekistan ise 2.255 dolarlık kişi başına düşen gelire sahip olmuştur.

Ülkeler içinde 2024 yılında en yüksek GSYH büyüme oranına yüzde 5,5 ile Özbekistan sahip olurken, onu yüzde 3,9 ile Kazakistan, yüzde 3,8 ile Kırgızistan yüzde 3,2 le Macaristan ve yüzde 2,8 ile Türkiye izlemektedir.

Küresel ihracat, 2022 yılında 24,5 trilyon dolar olarak gerçekleşirken, bunun yüzde 1,04’üne denk gelen 254,2 milyar dolarını Türkiye tek başına gerçekleştirmiştir. Türkiye, 2022 yılına TDT üyelerinin toplamda gerçekleştirdiği 558,1 milyar dolarlık ihracatın ise yüzde 45,5’ini gerçekleştirmiştir.  Türkiye’den sonra 2022 yılında en fazla ihracatı 149,6 milyar dolar ile Macaristan gerçekleştirmiştir. Macaristan’ın yaptığı ihracat, küresel ihracatın yaklaşık yüzde 0,6’sını oluştururken, TDT üyelerinin toplamda gerçekleştirdiği ihracatın ise yüzde 26,8’ini yapmıştır.  Bu iki ülkeyi 2022 yılında 84,4 milyar dolarlık ihracat ile Kazakistan takip etmiştir. Kazakistan’ın yaptığı ihracat, küresel ihracatın yaklaşık yüzde 0,34’ünü oluştururken, TDT üyelerinin toplamda gerçekleştirdiği ihracatın ise yüzde 15,1’ini yapmıştır. 

Küresel ithalat, 2022 yılında 25,05 trilyon dolar olarak gerçekleşirken, bunun yüzde 1,45’İne denk gelen 363,7 milyar dolarlık kısmını Türkiye tek başına yapmıştır. Türkiye, 2022 yılına TDT üyelerinin toplamda gerçekleştirdiği 630,2 milyar dolarlık ithalatın ise yüzde 57,7’ini gerçekleştirmiştir.  Türkiye’den sonra 2022 yılında en fazla ithalatı 158,4 milyar dolar ile Macaristan gerçekleştirmiştir. Macaristan’ın yaptığı ithalat, küresel ithalatın yaklaşık yüzde 0,6’sını oluştururken, TDT üyelerinin toplamda gerçekleştirdiği ithalatın ise yüzde 25,1’ini yapmıştır.  Bu iki ülkeyi 2022 yılında 50 milyar dolarlık ithalat ile Kazakistan takip etmiştir. Kazakistan’ın yaptığı ithalat, küresel ithalatın yaklaşık yüzde 0,2’sini oluştururken, TDT üyelerinin toplamda gerçekleştirdiği ithalatın ise yüzde 7,9’unu yapmıştır. 

TDT üyeleri 2022 yılında toplamda gerçekleştirdiği 1,19 trilyon dolarlık mal dış ticaret değerine karşılık 72,05 milyar dolarlık dış ticaret açığı vermişlerdir. TDT ülkelerinden Kazakistan, Azerbaycan, Türkmenistan ve Özbekistan 2022 yılında mal sektöründe dış ticaret fazlası verirken,  Türkiye Macaristan, Kırgızistan ve KKTC ise dış ticaret açığı vermiştir. Türkiye, 2022 yılında 109 5 milyar dolar ile mal dış ticaretinde en fazla dış ticaret açığı veren ülke olurken, Kazakistan ise 34,3 milyar dolar ile en fazla dış ticaret fazlası veren ülke olmuştur.

Türkiye, 2022 yılında gerçekleştirdiği 363,7 milyar dolarlık ithalatın yüzde 2,5’ini yedi TDT ülkesinden gerçekleştirirken, bu ithalatın değeri ise 9,1 milyar dolar olmuştur. Türkiye, 2022 yılında gerçekleştirdiği 254,2 milyar dolarlık ihracatın yüzde 4,63’ünü yedi TDT ülkesine yaparken, bu ihracatın değeri ise 11,8 milyar dolar olmuştur.

Türkiye’nin yıllar içerisinde küresel ithalatı yaklaşık 8 kat artarken yedi TDT ülkesinden yaptığı ithalat ise 18 kat artış göstermiştir. Bu da Türkiye’nin yıllar içerisinde tedarikçi çeşitlemesine giderek ithalat riskini azalttığını göstermiştir. Türkiye’nin yıllar içerisinde küresel ihracatı yaklaşık yedi kat artarken yedi TDT ülkesinden yaptığı ihracat ise on bir kat artış göstermiştir. Bu da Türkiye’nin yıllar içerisinde pazar çeşitlemesine giderek ihracat riskini azalttığını göstermiştir.

Türkiye, 2022 yılında dünyadan en çok ithalatı 76,3 milyar dolar ile “Kimyevi Maddeler ve Mamulleri” sektöründe yaparken, bu sektöre yedi TDT ülkesinden ise 2,77 milyar dolarlık ithalat yapılmıştır. Türkiye, 2022 yılında TDT ülkelerinden en fazla ihracat ve ithalatı küresel ticarette olduğu gibi yine “Kimyevi Maddeler ve Mamulleri” sektöründe yapmıştır. Türkiye, 2022 yılında küresel ticarette en fazla dış ticaret fazlasını 19,8 milyar dolar ile “Hazırgiyim ve Konfeksiyon” sektöründe vermiştir. Türkiye, 2022 yılında TDT ülkeleri ile yapılan ticarette en fazla dış ticaret fazlasına 950 milyon dolar ile “Makine ve Aksamları” sektöründe sahip olmuştur.

Türkiye 2022 yılında 5.324 üründe (birden çok sektörde yer alan ürün söz konusu olup 5.065 farklı 6’lı GTİP koldu ürün ithal edilmiştir) 363,7 milyar dolarlık küresel ithalat gerçekleştirmiştir. Türkiye, 2022 yılında TDT ülkelerinden en çok ürünü yine “Kimyevi Maddeler ve Mamulleri” sektöründe ithal ederken bu sektörde 311 üründe 2,77 milyar dolarlık ithalat yapılırken, ürün başına gerçekleşen ortalama ithalat 74,3 milyon dolar olmuştur.

Türkiye 2022 yılında 5.307 üründe (birden çok sektörde yer alan ürün söz konusu olup 5.041 farklı 6’lı GTİP koldu ürün ihraç edilmiştir) 254,2 milyar dolarlık küresel ihracat gerçekleştirmiştir. Türkiye, 2022 yılında TDT ülkelerinden 1.762 farklı 6’lı GTİP kodlu ürün (bazı ürünler birkaç sektörde yer aldığı için 1.917 ürün) ithal ederken, bu ülkelere 4.182 farklı 6’lı GTİP kodlu ürün (bazı ürünler birkaç sektörde yer aldığı için 4.441 ürün)  ihraç etmiştir.

Türkiye, 2022 yılında TDT ülkelerine en çok ürünü yine “Kimyevi Maddeler ve Mamulleri” sektöründe ihraç ederken bu sektörde 803 üründe 3,08 milyar dolarlık ihracat yapılırken, ürün başına gerçekleşen ortalama ihracat 3,83 milyon dolar olmuştur.

Türkiye, 2022 yılında sektörel kırılımda en çok ithalat yaptığı “Kimyevi Maddeler ve Mamulleri” sektöründeki 76,3 milyar dolarlık ithalatın yüzde 3,63’ine denk gelen 2,77 milyar dolarlık kısmını TDT ülkelerinden yapmıştır. Bu ithalatın 1,24 milyar dolarlık kısmı Kazakistan’dan, 640 milyon dolarlık kısmı Türkmenistan’dan ve 362 milyon dolarlık kısmı da Azerbaycan’dan yapılmıştır.

Türkiye’nin 2022 yılında TDT ülkelerinden yaptığı ithalatta ilk sırayı 2,77 milyar dolarlık ithalatın yapıldığı “Kimyevi Maddeler ve Mamulleri” sektörü alırken, bu sektörde yapılan ithalat TDT ülkelerinden yapılan toplam ithalatın yüzde 30,4’ünü oluşturmuştur. “Kimyevi Maddeler ve Mamulleri” sektöründe TDT ülkelerinden yapılan ithalat sektördeki toplam ithalatın yüzde 3,63’ünü oluşturmaktadır. Türkiye, 2022 yılında en çok ürün ithalatını 1.026 ürün ithal ettiği “Kimyevi Maddeler ve Mamulleri” sektöründe yaparken, bu sektörde Macaristan’dan 232 ürün, Özbekistan’dan 49 ürün, Azerbaycan’dan ve Türkmenistan’dan 46 ürün, Kazakistan’dan da 44 ürün ithal etmiştir. Türkiye, 2022 yılında en çok ürün ihracatını 971 ürün ihraç ettiği “Kimyevi Maddeler ve Mamulleri” sektöründe yaparken, bu sektörde Azerbaycan’a 663 ürün, Özbekistan’a 582 ürün ve KKTC’ye 555 ürün ihraç etmiştir.

TDT ülkeleri 2022 yılında küresel ithal içinde en çok ithalat payına aramalı ve sermaye malında sahip olurken, küresel talebi karşılamada en çok pazar payına ise tüketim mallarında sahip olmuştur. Açıkça görülmektedir ki TDT ülkeleri aramalı ve sermaye malı (teknoloji) ithal ederken dünya için tüketim mallarında bir üretim üssü olma yolundadır. Türkiye, TDT ülkelerinden ağırlıklı olarak aramalı ve hammadde ithal edip onlara sanayileşme yollarında kullanmaları için sermaye malı (teknoloji-makine) ve bitmiş ürün (tüketim malı) ihraç etmektedir.

Bu çalışmada teşkilata üye ve gözlemci ülkelerin Türkiye ile olan dış ticareti incelenecek olup hangi sektörlerde fırsatlar olduğu tespit edilecektir. Böylece kürese l pazarlarda ölçek üretime eksikliği nedeni ile alınamayan küresel siparişlerin karşılanması için diğer teşkilat ülkeleri ile birlikte işbirliğine gitme yolları araştırılacaktır. Ayrıca TDT üyesi ülkelerin ihracatında rekabetçi olan ürün se vektörler de tespit edilecektir.